Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΦΥΛΑΚΩΝ ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ

Κύριο θέμα της "Πολιτείας" αποτελεί η αναζήτηση του ορισμού της δικαιοσύνης, η οποία συντελεί στην αρμονική συνύπαρξη των μερών της.

Όπως αναφέρει ο Πλάτων, η Πολιτεία αποτελείται από τρεις κοινωνικές ομάδες, οι οποίες αντιστοιχούν προς τα μέρη της ανθρωπίνης ψυχής ως εξής: Άρχοντες (λογιστικό), Φύλακες (θυμοειδές), Δημιουργοί (επιθυμητικό) (Πολίτης, 1997, σ.228-229). Πρωτεύουσα θέση έχει η τάξη των αρχόντων φιλοσόφων, η οποία είναι επιβεβλημένο κατά κάποιον τόπο να εποπτεύει τις άλλες δυο, όπως αντίστοιχα και το λογιστικό μέρος της ψυχής φροντίζει ώστε το επιθυμητικό και το θυμοειδές να ευρίσκονται σε ισορροπία.

Σήμερα θα εστιάσουμε  στην τάξη των Φυλάκων και ιδιαίτερα στο ζήτημα της εκπαίδευσης που υποστηρίζει ο Πλάτων ότι πρέπει να λάβουν. Αρχικά θα αναζητηθούν τα αίτια που επιβάλλουν την παρουσία τους, αλλά και τα προτερήματα που πρέπει να διαθέτουν προκειμένου να ανταποκριθούν στα καθήκοντά τους. Ακολούθως εξετάζεται η εκπαίδευσή τους, η οποία προϋποθέτει τόσο την πνευματική, όσο και την σωματική καλλιέργεια σε συνδυασμό με την επιστήμη.

1. Αίτια υπάρξης των Φυλάκων

Ο Πλάτων αναφέρεται εκτενώς στο Β΄ και Γ΄ βιβλίο της Πολιτείας στην αιτία δημιουργίας οργανωμένων κοινωνιών, η οποία έγκειται στην κάλυψη βασικών βιοτικών αναγκών, όπως η τροφή, η κατοικία και η ένδυση. Γράφει χαρακτηριστικά ο ιδρυτής της Ακαδημίας, ότι η πόλη δημιουργείται επειδή κανένας από εμάς δεν επαρκεί μόνος του για να καλύψει τις βιοτικές του ανάγκες, αλλά έχει ανάγκη από πολλά πράγματα (Πλάτωνος, Πολιτεία 369 b). Σταδιακά βέβαια οι ανάγκες αυξάνονται, γεγονός που συντελεί στην ανάγκη καταμερισμού της εργασίας (Πλάτωνος, Πολιτεία 369-370).

Η ανάπτυξη της πολιτείας όμως συνεχίζεται, με συνέπεια τα εδάφη που καταλαμβάνει να μην είναι επαρκή, γεγονός που την στρέφει σε πόλεμο εναντίον γειτονικών πόλεων και η χώρα λοιπόν που άλλοτε επαρκούσε στο να τρέφει τους τότε πολίτες, πλέον δεν επαρκεί. Θα χρειαστεί λοιπόν να καταλάβουμε ένα μέρος από την γη των γειτόνων μας, προκειμένου να έχουμε αρκετή έκταση....Και εκείνοι όμως θα χρειαστεί να καταλάβουν την δική μας, αν πρόκειται να αποκτήσουν αγαθά παραπάνω απ' όσα χρειάζονται(Πλάτωνος, Πολιτεία 373d, 7-10).

Στο σημείο αυτό είναι σαφές ότι ο Πλάτων προσεγγίζει εύστοχα τα αίτια των πολέμων, τα οποία εντοπίζονται σε λόγους που έχουν σχέση με την οικονομική ανάπτυξη, η οποία συνεπάγεται την ανάγκη κτήσης περισσοτέρων εδαφών. Χρέος λοιπόν των συνομιλητών όπως το ορίζει ο Σωκράτης, είναι η ορθή επιλογή των ανθρώπων οι οποίοι έχουν τις φυσικές ικανότητες να αναλάβουν την φρούρηση της πόλης (Πλάτωνος, Πολιτεία 374 e, 5-7). Επομένως η επιβίωση της πόλης και η αποτροπή εξωτερικών κινδύνων επιβάλλει την εκπαίδευση ορισμένων πολιτών, οι οποίοι θα έχουν το χρέος και την τιμή να προστατεύσουν τους συμπολίτες τους.

2. Τα προτερήματα των Φυλάκων

Ο Πλάτων προσδιορίζει τα απαραίτητα προσόντα που πρέπει να διαθέτουν οι Φύλακες σε σωματικά και ψυχικά, αποδίδοντας όμως ιδιαίτερη έμφαση στα ψυχικά. Τα σωματικά τα συνοψίζει ως εξής: 1) οξυμένη αντιληπτική ικανότητα, 2)ευκινησία ώστε να κινούνται γρήγορα 3) σωματική δύναμη (Πλάτωνος, Πολιτεία 375 a 3-6) . Επομένως ο Φύλακας οφείλει να διαθέτει αρίστη φυσική κατάσταση, προκειμένου να ανταποκριθεί με επιτυχία στα καθήκοντά του, καθώς υπάρχει πάντοτε το ενδεχόμενο να εμπλακεί σε κάποια μάχη, ώστε να υπερασπιστεί την Πολιτεία έναντι των εξωτερικών εχθρών.

Η φυσική κατάσταση όμως δεν επαρκεί ώστε ο Φύλακας να επιτελέσει το καθήκον του, καθώς πρέπει να είναι προικισμένος και με ψυχικές αρετές και ειδικότερα να έχει αναπτύξει το θυμοειδές τμήμα της ψυχής του. Η ανάπτυξη του θυμοειδούς δεν θα πρέπει να είναι εις βάρος του λογιστικού και του επιθυμητικού. Στον Φαίδρο μάλιστα ο Πλάτων παρομοιάζει το λογιστικό με ηνίοχο που διευθύνει ζεύγος ίππων, εκ των οποίων ο ένας είναι αγαθός, ενώ ο άλλος έχει τις αντίθετες ιδιότητες, γεγονός που καθιστά δυσχερή την ηνιόχηση του ανθρώπου (Πλάτων, Φαίδρος 375b, 5-6). Η ανάπτυξη του θυμοειδούς επομένως πρέπει να ευρίσκεται σε αρμονία με τα υπόλοιπα τμήματα της ψυχής. Ουσιαστικά δηλαδή ο Πλάτων τονίζει την ανάγκη η λογική να ελέγχει τα συναισθήματα και τις επιθυμίες.

Ο Σωκράτης παραταύτα εντοπίζει μία δυσχέρεια, η οποία έγκειται στην δυσκολία οι άνθρωποι με ανεπτυγμένο το θυμοειδές να είναι παράλληλα πράοι προς τους οικείους και χαλεποί προς τους πολεμίους (Πλάτωνος, Πολιτεία 375c), αποτέλεσμα που επιτυγχάνεται μέσω της φιλοσοφικής διαθέσης (Πλάτωνος, Πολιτεία 375 a 10-11), η οποία είναι συνέπεια της εκπαίδευσης.

3. Η εκπαίδευση των Φυλάκων

Προκειμένου λοιπόν οι Φύλακες να συνδυάζουν αρμονικά την ευνοϊκή διάθεση προς τους συμπολίτες τους, αλλά και την επιθετικότητα έναντι των εχθρών, θα πρέπει να λάβουν μόρφωση αφενός πνευματική και αφετέρου σωματική. Ο Πλάτων μάλιστα επισημαίνει, ότι από τις τάξεις των Φυλάκων θα προέλθουν και οι Άρχοντες της Πολιτείας (Πλάτωνος, Πολιτεία 414 b, 1-5).

Πρωτεύουσα θέση δίνει ο Πλάτων στην πνευματική, η οποία χωρίζεται σε δυο κατηγορίες, ήτοι στους μύθους και στο μέλος και δευτερευόντως στην σωματική μόρφωση, η οποία αποτελείται από την γυμναστική.

Αναφορικά με τους μύθους ο Πλάτων υποστηρίζει, ότι η χρήση τους ως παιδαγωγικού μέσου αρχίζει όταν οι άνθρωποι είναι ακόμη σε μικρή ηλικία, γεγονός που ωθεί τον Πλάτωνα να επισημάνει την ανάγκη οι μύθοι να είναι πράγματι παιδευτικοί, καθώς οι καλοί μύθοι πρέπει να εγκρίνονται και συνάμα οι κακοί να απορρίπτονται (Πλάτωνος, Πολιτεία 376 c 1-3).

Στο σημείο αυτό ο Πλάτων ασκεί σφοδρότατη κριτική στους ποιητές όπως ο Όμηρος και ο Ησίοδος, τα έργα των οποίων δεν τα θεωρεί κατάλληλα για την διαπαιδαγώγηση των νέων, καθώς παρουσιάζουν τους Θεούς να έχουν ανθρώπινα ελαττώματα και αδυναμίες, κάτι το οποίο σαφώς κατά τον Πλάτωνα δηλώνει ασέβεια. Η έννοια του Θείου αποτελεί για τον ιδρυτή της Ακαδημίας υπερβατική πραγματικότητα ευρισκομένη πέραν των ανθρωπίνων δεδομένων. Συνεπώς τα λεγόμενα στους μύθους πρέπει να είναι κάλλιστα μεμυθολογημένα προς αρετήν ακούειν, ήτοι να προτρέπουν στην αρετή (Πλάτωνος, Πολιτεία, 378 e κ.ε.). Η ποιότητα των μύθων μάλιστα που διδάσκονται στους νέους, πρέπει να εμπίπτει στον έλεγχο των ιδρυτών της πόλης, οι οποίοι έχουν χρέος να γνωρίζουν τους τρόπους δια των οποίων οι ποιητές μυθοποιούν.

Οι ιδρυτές της πόλης μάλιστα καθίστανται από τον ιδρυτή της Ακαδημίας θεματοφύλακες της ποιότητας των διδασκομένων στους νέους μύθων, με την διευκρίνιση όμως ότι οι ίδιοι δεν επιτρέπεται να συνθέτουν μύθους(Πλάτωνος, Πολιτεία 379 a, 1-5). Τα καθήκοντα των ιδρυτών της πόλης επομένως σε ό,τι αφορά στους μύθους είναι αποκλειστικά ελεγκτικού χαρακτήρα.

Ύστερα από τους μύθους, ο Πλάτων εξετάζει το μέλος, το οποίο εκ τριών έστιν συγκείμενον, λόγου τε και αρμονίας και ρυθμού (Πλάτωνος, Πολιτεία, 398d, 1-2). Ο ρόλος της μουσικής μάλιστα εξαίρεται από τον Σωκράτη, καθώς ο ρυθμός και η αρμονία εισχωρούν βαθύτατα μέσα στην ψυχή και την επηρεάζουν σημαντικά, φέρνοντας την ευσχημοσύνη και δίνοντάς της ωραία μορφή, αν κάποιος έχει καλή ανατροφή, αν όμως όχι το αντίθετο (Πλάτωνος, Πολιτεία, 401d, 3-7). Προκειμένου η ψυχή των στρατιωτών να καταστεί ρωμαλέα και να μην είναι μαλθακή, ο Σωκράτης απορρίπτει θρηνητικές μελωδίες, οι οποίες μάλιστα δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται ούτε από άνδρες, ούτε από γυναίκες. Οι μόνες μελωδίες τις οποίες ο Πλάτων επιτρέπει είναι οι δωριστί και οι φρυγιστί, που προάγουν το ηρωϊκό ήθος. Περαιτέρω αναφερόμενος στα μουσικά όργανα, επιτρέπει μόνο την λύρα και την κιθάρα, απορρίπτων παράλληλα όλα τα πολύχορδα όργανα που αποδίδουν όλες τις μελωδίες (Πλάτωνος, Πολιτεία, 398e-d,4).

Η ευρρυθμία όμως δεν θα πρέπει να υπάρχει μόνο στην μουσική, αλλά και στις άλλες τέχνες, όπως η αρχιτεκτονική, με τις οποίες οι άνθρωποι έρχονται κάθε μέρα σε επαφή (Γεωργούλη, σ. 30). Επομένως, η πνευματική καλλιέργεια των φυλάκων δεν περιορίζεται μόνο στην θεσμοθετημένη μορφή της μέσω της εκπαίδευσης, αλλά επεκτείνεται σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής τους.

Αναφορικά με την γυμναστική, ο Πλάτων δεν εξαίρει την συνεισφορά της απλώς στην ανάπτυξη ενός ισχυρού μυϊκού συστήματος, αλλά τονίζει την σημασία του συνδυασμού της με την ύπαρξη ψυχικών χαρισμάτων (Πλάτωνος, Πολιτεία, 403d, 3-5). Μολαταύτα, τα σωματικά χαρίσματα δεν θα πρέπει να υποτιμώνται. Ιδιαίτερα μάλιστα, οι φύλακες θα πρέπει να είναι άγρυπνοι όπως τα σκυλιά, να διαθέτουν οξύτητα όρασης και ακοής υγεία που δεν θα διαταράσσεται στις εκστρατείες λόγω της αλλαγής των υδάτων, της διατροφής, του ηλίου και του ψύχους (Πλάτωνος, Πολιτεία, 404 a9- 404 b2).

Ακόμη και η διατροφή θα πρέπει να είναι επιμελημένη και απλή, ώστε να αποφεύγονται πρακτικές υπερφαγίας Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα, ότι η υπερφαγία θεωρείται σήμερα ως ασθένεια, το αίτιο της οποίας εντοπίζεται στην δράση του υποθαλαμικού νευροδιαβιβαστή 5-HT2C (σεροτονίνη) (Nogonaki et al. Pp. 5893-5900).

Είναι σαφές εκ των ανωτέρω, ότι η εκπαίδευση των φυλάκων δημιουργεί ένα κράμα μουσικής και γυμναστικής που προσφέρεται στην ψυχή με μέτρο (Πλάτωνος, Πολιτεία 412a, 1-3). Συμφώνως προς τον ιδρυτή της Ακδημίας μάλιστα, η προέλευση των τεχνών της μουσικής και της γυμναστικής ανάγεται στον Θεό, ο οποίος μέσω αυτών αποβλέπει στην καλλιέργεια του θυμοειδούς και της φιλοσοφικής διάθεσης, προκειμένου η ψυχή και το σώμα να συνυπάρχουν αρμονικά(Πλάτωνος, Πολιτεία 411 e, 4-8). Επομένως οι Φύλακες της Πολιτείας δεν είναι απλώς ικανοί μαχητές με ανεπτυγμένη την σωματική ρώμη, αλλά έχουν φιλοσοφική διάθεση. Σαν αποτέλεσμα αυτού δεν καθίστανται ούτε μαλθακοί, ούτε άγριοι.

Χαρακτηριστικό των ανωτέρω μαθημάτων είναι ότι συμβάλλουν στην ψυχοσωματική ανάπτυξη των φυλάκων, δίχως να προάγουν την επιστημονική γνώση. Ο Πλάτων στο σημείο αυτό μέσω του Σωκράτους επισημαίνει την ανάγκη οι Φύλακες να μην διαθέτουν μόνο αρμονία ψυχής και σώματος, αλλά μέσω της επιστήμης να φτάσουν στην θέαση της υπερτάτης ιδέας, του Αγαθού. Επομένως καθίσταται αναγκαία η εισαγωγή μερικών ακόμη μαθημάτων, ήτοι της αριθμητικής, της γεωμετρίας, της αστρονομίας και της αρμονικής, το καθένα από τα οποία έχει την ξεχωριστή του σημασία.

Συγκεκριμένα, η αριθμητική, θεωρείται ως κάτι ελκτικό προς την ουσία(Πλάτωνος, Πολιτεία, 523, a2) καθώς προκαλεί τον άνθρωπο να σκεφτεί πέρα από την αίσθηση, ώστε να αποφανθεί για την ποιότητα ενός αντικειμένου. Ενίοτε όμως, η αντίληψη που προέρχεται από την αίσθηση δεν είναι ακριβής. Στο σημείο λοιπόν που η αίσθηση αδυνατεί να καθορίσει την ποιότητα ενός αντικειμένου, επεμβαίνει η νόηση, η οποία αναγνωρίζει το τι εστί ενός αντικειμένου. Σημαντική κρίνεται και η συμβολή της αριθμητικής, η οποία εξυπηρετεί στην εκτίμηση της θέσης των στρατών (Πλάτωνος, Πολιτεία, 525b, 3-6), γεγονός που έχει πρακτική σημασία στις μάχες. Η γεωμετρία από πλευράς της, οδηγεί την διανόηση από την γένεση και φθορά, στην περιοχή του αεί όντος (Πλάτωνος, Πολιτεία, 527b, 7-8). Απαραίτητη για την εκπαίδευση των Φυλάκων κρίνεται και η αστρονομία, η οποία οδηγεί την ψυχή προς το ον και το αόρατον (Πλάτωνος, Πολιτεία, 529b, 1-3). Τελευταίο μάθημα στο οποίο αναφέρεται ο Πλάτων είναι η αρμονική, η οποία σχετιζομένη με την μουσική, εξυψώνει την διανόηση στην μελέτη των αρμονικών αριθμών, απομακρύνοντας έτσι τους νέους από την αναζήτηση συμφωνιών σε μουσικά ακούσματα, που δεν είναι αρμονικά (Πλάτωνος, Πολιτεία, 531 c-d).

4. Συμπεράσματα

Σαφές είναι εκ των ανωτέρω, ότι οι Φύλακες δεν αποτελούν απλώς προικισμένους με φυσικά χαρίσματα υπερασπιστές της Πολιτείας, αλλά μέσω της εκπαίδευσης που λαμβάνουν, καθίστανται αρμονικές ψυχοσωματικές οντότητες, οι οποίες μέσω της επιστήμης οδηγούνται προς την θέαση του Αγαθού. Το γεγονός μάλιστα ότι από τις τάξεις τους προέρχονται οι μελλοντικοί Άρχοντες της Πολιτείας, καθιστά το ζήτημα της εκπαίδεύσής τους ζωτικής σημασίας για την επιβίωση της Πολιτείας.